Ekonomik Alanında Yapılan İnkilaplar

F. EKONOMİK ALANDA YAPILAN YENİLİKLER

1. İzmir İktisat Kongresi (17 Şubat 1923)

Ülke ekonomisinin durumu Kurtuluş savaşında iyice bo­zulmuştu. Elde edilen askeri ve siyasi başarının bir ben­zerinin ekonomik alanda da sağlanması şarttı.

Ekonomiyi güçlendirmek ve milli ekonominin kurulmasıy­la ilgili esasları belirlemek amacıyla 17 Şubat 1923'de İz­mir İktisat Kongresi toplandı. Bu kongreye çiftçi, tüccar, sanayici ve işçi kesiminden 1135 temsilci katıldı. Burada Misak-ı İktisadi (Ekonomik Ant) kabul edildi.

    Kongrede Alınan Kararlar,

• Yabancı sermaye ve işletmelerden kurtulmak zorunludur.
• Milli sanayi kurulmalı, sanayinin her alanında gelişme sağlanmalı ve ihracat teşvik edilmelidir.
• Çiftçilere kredi kolaylığı sağlanmalı ve özel teşebbüse destek sağlayacak bir devlet bankası kurulmalıdır.
• El işçiliğinden ve küçük imalattan, fabrikaya ve büyük işletmeye geçilmelidir.
• Hammaddesi yurt içinde olan sanayi dalları kurulmalıdır.
• Yerli mallarının kullanımı teşvik edilmelidir.
• Devlet, iktisadi görevleri de olan bir kurum durumuna getirilmeli ve özel sektörün kuramadığı işletmeler devlet tarafından açılmalıdır.(Bu kongrede devletçilik ilkesi benimsenmiştir)

2. Tarım Alanında Yapılan Yenilikler

Tarım milli ekonominin temeli kabul ediliyordu. Bu alanda gelişme sağlamak için köylünün durumunu iyileştirmek gerekiyordu. Bu amaçla yeni kurulan devlet şu tedbirleri aldı.

• İzmir İktisat Kongresi’nde buna yönelik kararlar alındı.
• 1924 yılında Ziraat Bankası anonim şirkete dönüştürüldü. Çiftçilere zirai krediler verildi.
• Aşar vergisi kaldırılarak köylünün ekonomik bakımdan rahatlaması sağlandı  (17 Şubat 1925).
• 1926’daki Medeni Kanun özel mülkiyete yönelik sınırlandırmaları kaldırdı.
• 1926’da tütün tekelini elinde bulunduran yabancı Reji idaresine son verildi.
• 1927 yılında eğitim seviyesi yetersiz olan ziraat okulları kapatıldı, yurt dışına eleman gönderildi,
• Toprak reformu yapıldı (1929).
• 1930’da Orta Ziraat Mektepleri, Ankara’da Yüksek Ziraat Mektebi açıldı.1932’de Yüksek Ziraat Enstitüsü haline getirildi.
• 1931’de Birinci Ziraat Kongresi toplandı.
• Ziraatta makineleşme için çiftçilere kredi ve vergi indirimleri uygulandı. Üretimi artırmak amacıyla tohum ıslah çalışmaları yapıldı.
• 1930’dan itibaren Ziraat Kredi Kooperatifleri kuruldu.
• 1935’ten itibaren Tarım Satış Kooperatifleri kuruldu.
• 1937’de Ziraat Bankası kamu kuruluşuna dönüştürülerek günümüzdeki şekline geldi.

3. Ticaret Alanında Yapılan Yenilikler

Cumhuriyet döneminden önce ticaret azınlıkların ve ya­bancıların elindeydi. Ticareti geliştirmek amacıyla şu ted­birler alındı.

• İş sahipleri ve yatırımcılara kredi sağlamak amacıyla İş Bankası kuruldu (26 Ağustos 1924).
• Deniz ticaretini geliştirmek amacıyla Türk limanları ara­sında yolcu ve yük taşıma işi Türk denizcilerine verildi. (Kabotaj Kanunu 1 Temmuz 1926)
• Sanayi ve ticaret odaları kuruldu.

4. Sanayi Alanındaki Gelişmeler

Osmanlı devletinde kapitülasyonların etkisiyle sanayi iyi­ce çökmüştü. Cumhuriyetin ilk yıllarından itibaren sanayinin geliştirilmesine büyük önem verildi. "Kalkınmak için sanayileşmek bir zorunluluktu".

Sanayi teşvik ve koruma amacıyla 28 Mayıs 1927 yılında Teşvik-i Sanayi Kanunuçıkarıldı. Özel sektör sanayi kurması için teşvik edildi. Ancak ülkemizde gerekli sermaye ve yetiş­miş elaman olmadığı için, özel sektör sanayi alanında önemli varlık gösteremedi.

19 Nisan 1925 tarihinde sanayi işletmelerinin finansman ihtiyacının karşılanması amacıyla Ticaret Bakanlığı tarafından Sanayi ve Maadin Bankası kuruldu. Bu banka 1932 yılında Türkiye Sanayi Kredi Bankası haline getirilmiş ve daha sonra 1933 yılında bankanın malvarlığı Sümerbank’a devredilmiştir.

Sanayileşmenin özel sektörle yapılamayacağı anlaşılma­sı üzerine 1933 yılından itibaren devletçilik ilkesi uygulan­maya başladı. Bu ilke gereği ağır sanayi yatırımlarını dev­let eliyle gerçekleştirilecekti. Ayrıca (1934–1939) yılları arasında beş yıllık kalkınma planı uygulamaya konuldu. Bu dönemde Karabük demir çelik fabrikasıyla cam, deri, kâğıt ve şeker fabrikaları devlet eliyle açıldı.

Yeraltı zenginliklerimizi araştırmak için (MTA) Maden Tet­kik Arama Enstitüsükuruldu (1935). Ayrıca madenlerimizin işle­tilmesi ve kredi ihtiyacının karşılanması için Etibank kurul­du.

   Ø  1925 yılında yabancı sermaye elindeki sigara tekeli devletçe satın alındı.1926’da ispirto ve her çeşit alkollü içkilerin imali ve ithali ile şeker ithali devlet tekeline alındı.

   Ø  1929’da Gümrük Tarife Kanunu ile korumacı dış ticaret politikası uygulandı.

5. Bayındırlık Alanındaki Gelişmeler

Cumhuriyet döneminde halka daha iyi hizmet götürebil­mek için demiryolları yabancı şirketlerden alınarak devletleştirildi. Yeni demiryolları, karayolları ve köprüler ya­pıldı. Liman, iskele ve havaalanı yapımına önem verildi. Barajlar inşa edildi, imar çalışmaları yapılarak modern şehirler kuruldu. Kamu binaları, hastaneler ve okullar açıldı.

6- Denizcilik Alanındaki Gelişmeler

• İzmir İktisat Kongresi’nde Kabotaj Hakkının Türk gemilerine tanınması ve deniz taşımacılığının devlet tarafından teşviki karara bağlandı.
•  Tam olarak uygulanması 1926’daki KABOTAJ KANUNU ile gerçekleşti ( 1 Temmuz 1926).
• 1937 yılında deniz işletmeciliği ve bankacılık işlemleri yapmak üzere DENİZ BANK kuruldu.

 7- Ormancılık Alanındaki Gelişmeler

• İzmir İktisat Kongresi’nde ormanların korunması, çoğaltılması, ülkenin her yanında ağaç bayramları düzenlenmesi karara bağlandı.
• 1920yılında Baltalık Kanunu çıkarıldı.
• 1924 yılında ormancılık tekniğini göz önünde bulunduran ilk kanun çıkarıldı,
• 1937 yılında ormanlarla ilgili genel hükümler getirildi, vakıf ormanları ile özel ormanlar kamu ormanlarından ayrı olarak düzenlendi,
• 1945 yılında bütün ormanlar devletleştirildi.

8- Hayvancılık Alanındaki Gelişmeler

• Damızlık havya ithali ile hayvan cinsleri ıslah edildi
• 1924 yılında tiftik keçisi damızlık ihracatı yasaklandı,
• 1925 yılında Karacabey Havzası’nda kültür ve ırk yetiştiriciliğine başlandı
• 1928–1930 yıllarında kıvırcık koyunu melezlendi,
• Tavukçuluk geliştirildi
• Hayvan hastalıkları ile mücadele edildi.

9- Ulaştırma Alanındaki Gelişmeler

• Öncelik demiryoluna verildi
• İlk olarak 1923 yılında Sivas-Erzurum hattı ihalesi Türk firmaya verildi.
• 1923–1940 yıllarında İç Anadolu, Batı Anadolu ve Doğu Anadolu demiryolu ile birbirine bağlandı.
• Karayolları geliştirilerek karayolunda çalışma mükellefiyeti getirildi.
• 1929’da devlet yolları ağı tespit edildi.
• 1934’de bayındırlık ve ulaştırma hizmetleri Nafıa Vekâleti bünyesinde toplandı.

10- Maliye Politikası

• Cumhuriyetin ilk on yılında, dış borçlanmadan kaçınıldı, denk bütçe uygulandı.
• Kamu harcamalarında savurganlıktan kaçınıldı,
• Sağlık ve savunma harcamalarına öncelik verildi
• 1929 yılında hem mali hem de milli sanayi koruyucu Gümrük Kanunu kabul edildi.
• 1930 yılında para arzını kontrol etmek ve para politikasını yönetmekle görevli T.C. Merkez Bankası kuruldu.
• Böylece ekonomik ve mali bağımsızlığını sınırlandıran engellerden kurtulmuş oldu.
• Aşarın kaldırılması vergi reformu için başlangıç oldu
• Vergi yükünü tarım sektöründen ticaret ve sanayi sektörüne yaymaya çalışıldı, sanayileşme tam olarak olmadığı için vergi sistemindeki başarı gerçekleşemedi.
• 1929 dünya ekonomik bunalımının etkisi ve dış ticarette ki dengesizlik Türk lirasının değerini düşürdü, hükümet tedbir olarak Menkul Kıymetler ve Borsalar Kanununu çıkardı etkili olamayınca 1930 yılında Türk Parasının Kıymetini Koruma Hakkında Kanun çıkarıldı.
• Bunalımın olduğu bu dönemde müdahaleci ve korumacı dış ticaret politikası uygulandı ve başarılı olundu. Bu kanun 1970’den itibaren sürekli niteliğe kavuşturuldu.
• Osmanlı borçlarının ödenmesi 1956 yılında tamamlandı.

11- Devletçi Ekonomi Modelinin Kabulü

Liberal iktisat politikası 1929 dünya ekonomik bunalımı karşısında beklenen sonuçları sağlamamıştı.1930 yılı Türkiye’de planlı devletçilik politikasının ve milli ekonomi kavramının başlangıcı sayılabilir. Türkiye’de kapitalist düzende değişiklik öngörmeyen bir devletçilik modeli uygulamaya konulmuştur.

• Devletçi ekonomi modeli 1930 – 1938 yılları arasında uygulandı.
• 1931’de CHP programına, 1937 yılında Anayasa’ya girdi.
• Devletin iç piyasalar üzerindeki kontrolü arttı
• Tekstil ve şeker gibi alanlarda devlet sanayi kuruldu.
• 1932’de Devlet Sanayi Ofisi kuruldu ve devlet işletmeciliği yönlendirilmeye çalışıldı.
• Sanayi ve Kredi Bankası’nı yerini Sümerbank aldı. Görevi Devlet Sanayi Ofisinden devraldığı fabrikaları işletmek, proje hazırlamak ve bunları yönetmek, teknik personel yetiştirmek, imkânları ölçüsünde özel sektör işletmelerine yardım etmek, bankacılık işlemleri yapmak ve milli sanayi geliştirecek diğer tedbirleri almak.

 Birinci Beş Yıllık Sanayi Planı: 1931 yılında hazırlanmaya başlandı, 1934 yılında uygulamaya konuldu. Amaç özellikle zirai üretime dayanan ve hammaddesi Türkiye’de bulunan sanayi işletmeleri kurmak İthal ettiğimiz temel tüketim mallarının üretimine öncelik vermek. Dokuma, maden, kimya ve porselen sanayilerinin kurulması öngörüldü. Yatırımların çoğunu Sümerbank ve İş Bankası tarafından yapıldı. Dış kredilerin bazıları sanayileşme programına ayrıldı.

Madencilik alanında yatırımlar yapıldı.

    -  1935 yılında Maden Tetkik Arama Enstitüsü kuruldu.

    -  Korumacı gümrük politikasına devam edildi.

    -  Bu Birinci Beş Yıllık Sanayi planı 1934 – 1937 arasında üç yıl sürdü ve başarılı oldu; özellikle dokuma sanayinde gelişmeler görüldü.

İkinci Beş Yıllık Sanayi Planı: 1937 yılında hazırlandı, uygulanmasına 1938’de geçildi.

    -  Ara malları ve yatırım mallarına öncelik vermiştir ve daha geniş kapsamlıdır.

    -  Elektifikasyon, madencilik, limanlar gibi alt yapı tesisleri, makine, gıda, kimya, yakıt sanayileri, deniz ulaşımı ve ihracat hedeflendi.

    -   İkinci Dünya Savaşı’nın çıkması üzerine uygulanamadı.

 

12- Türkiye’de Millileştirme Çalışmaları

• Millileştirme çalışmaları Devletçilik ilkesinin kabulünden önce başladı.
• İlk millileştirme 1924 yılında bazı demiryollarının, Haydarpaşa limanının ve rıhtımının satın alınmasına ilişkin kanun ile gerçekleşti.
• 1925 yılında Reji İdaresi ( tütün tekeli ) yabancılardan satın alındı.
• 1928 yılında Haydarpaşa Limanı işletmesi ile Adana – Mersin demiryolu millileştirildi.
• 1930‘larda devletçilik politikası ile daha kapsamlı millileştirme yapıldı.
• Lozan’da yabancı şirketlere imtiyaz garantisinin sona ermesi ile daha rahat bir ortam oluştu.
• Belediye hizmetlerinde, madencilikte ve demiryollarında önemli millileştirme gerçekleşti. Özellikle tekel niteliğinde faaliyet gösteren şirketlere öncelik verildi.
• 1938’den sonra bazı maden işletmeleri ile bira fabrikası ve kibrit imtiyazına son verildi.
• Dünya Savaşı devam ederken 1940 yılında Milli Korunma Kanunu çıkarıldı. Buna göre hükümet sanayi ve maden kuruluşlarının, öngörülen tedbirlere uymamaları halinde tazminat karşılığı el konulması ve hükümet tarafından işletilmesi hakkına sahip olabiliyordu. Bazı maden ocaklarının geçici olarak devletleştirilmesine de izin veriyordu. Ayrıca bazı özel Türk kuruluşlarının devletleştirilmesine de imkân vermiş; bazı tuğla, çimento, deri ve un fabrikaları sahiplerine tazminat ödenerek devletleştirildi.

Not: Atatürk Dönemi ekonomi faaliyetlerinin temel amacı; hammadde sağlayıcısı olan Türkiye’yi, kaynaklarını kendisi işleyen zengin bir sanayi ülkesi durumuna getirmektir.