Kültür ve Uygarlık-2

OSMANLILARDA TAŞRA TEŞKİLATI

Osmanlı Devleti ilk dönemlerinde tek merkezden yönetiliyordu. Bu dönemde devletin temel birimi, sancak beyleri tarafından yönetilen “Sancak” idi.
Rumeli’de toprakların sürekli genişlemesi sonucu, idari yönden Osmanlı Devleti Rumeli ve Anadolu eyaletlerine ayrılmıştır. Eyaletleri “Beylerbeyi” denilen kişi yönetiyordu.
16. yüzyılda toprakların genişlemesinden sonra, Osmanlı eyalet teşkilatı daha düzenli hale gelmiştir. 16. yüzyılda taşra teşkilatı ”tımar” sistemine göre düzenlenmiştir.
Tımar: Devletin miri araziden belirli bir kısmının yıllık gelirinin tamamını veya bir kısmını, belli hizmetler karşılığında asker ve memur görevlilere bırakmasına denir.
Osmanlı Devleti 16. yüzyılda, tımar sistemini esas alarak taşra teşkilatını,  Askeri-İdari ve Kazai-İdari birimlere ayırmıştır.

     Osmanlı Taşra Teşkilatını bir şemayla şöyle gösterebiliriz. :
İdari Birim      Yönetici                Asayiş                Adalet 
Eyalet            Beylerbeyi            Subaşı                 Kadı 
Sancak           Sancakbeyi           Subaşı                 Kadı 
Kaza              Kadı                     Subaşı                 Kadı

1-  ASKERİ İDARİ TEŞKİLAT
Osmanlı Devleti önce Beylerbeyilik veya Eyalet denilen birimlere ayrılmıştır. Beylerbeyilikler daha alt birim olarak sancaklara, sancaklarda tımar nahiye (Kaza)’lerine ayrılmıştır.
 Osmanlı Devleti’nde taşra teşkilatı üç bölümden meydana gelmekteydi:

    a) Merkeze Bağlı Eyaletler (Saliyanesiz Eyaletler) :
Tımar sisteminin uygulandığı eyaletlerdir. Bu eyaletler dirliklere ayrılır, maaş karşılığı asker ve görevlilere verilirdi. Rumeli, Erzurum, Budin, Karaman, Sivas, Dülkadr, Halep ve Şam saliyanesiz eyaletlerdendir.

    b) Özel Yönetimi olan Eyaletler ( Saliyaneli Eyaletler):    
Tımar sisteminin uygulanmadığı eyaletlerdir. Buralardan yıllık bir vergi alınıyordu. Vergiler iltizam usulü ile yıllık olarak alınırdı. Bu gelirlerden beylerbeyi, sancakbeyi ve asker maaşları ödenir, kalan kısmı ise hazineye girerdi. Mısır, Habeş, Yemen, Trablusgarp, Tunus ve Cezayir özel yönetimi (Saliyaneli) olan eyaletlerdendi.

   c) Bağlı Hükümet ve Beylikler (İmtiyazlı Eyaletler):
İçişlerinde serbest, dışişlerinde merkeze bağlı eyaletlerdir. Yöneticileri, halkın seçimi ve padişahın onayı ile belirlenirdi. Hicaz dışındakiler vergi ve asker göndermek zorundaydılar. Eflak, Boğdan, Erdel, Kırım ve Hicaz bu eyaletlerdendir.

NOT:Eyaletlerin başında beylerbeyi bulunuyordu. Eyalet içinde beylerbeyinin bulunduğu sancak paşa sancağı adıyla anılırdı. Beylerbeyi Divan-ı Hümayunun küçük bir kopyası olan "Eyalet Divanı"nın başıydı.

2-  KAZAİ- İDARİ TEŞKİLAT
Kazalar, bir ya da daha fazla tımar nahiyesinin birleşmesiyle meydana gelmiş birimlerdir. Kazaların başında padişahın yargı gücünü temsil eden “Kadı” bulunurdu. Kadı, kazadaki bütün idari işlemleri yargı denetiminde tutan görevliydi.

3-   MAHALLİ TEŞKİLAT
Osmanlı Devleti’nde padişahın merkezi otoritesi altında çeşitli yerel teşkilatlar kurulmuştur. Bunlar;

     a) Mahalle ve Köy Teşkilatı: Mahalle ve köy, birbirini tanıyan, sosyal dayanışma içinde olan kişilerin oluşturduğu bir topluluğun yaşadığı yerdir. Mahalle ve köyün yöneticisi İmamdı. İmam, bir tür seçimle belirlenir ve kadının arzı ile beratla ataması gerçekleştirilirdi. İmam, hükümetin temsilcisi sayılır ve padişahın emirlerini halka duyururdu. Burada görev yapan yiğitbaşı ise burada güvenliği sağlardı.

     b) Esnaf Teşkilatı: Osmanlı Devleti’nde esnaflar, Lonca adı verilen bir teşkilata bağlıydılar. Her esnaf bir loncaya üye olur ve onun denetimi ile koruması altında bulunurdu.

     c) Cemaat İdareleri: Osmanlı Devleti’nde cemaat kavramı Hıristiyan ve Museviler için kullanılıyordu. Hukuk açısından devlet, bunları Zımmi olarak niteliyordu. Bu cemaatlere mensup olan kişiler, ibadetlerini serbestçe yapar, istediği işle uğraşır, kendi dinlerine ve dillerine uygun eğitim yaparlardı. Cemaatler, evlenme ve boşanma konusunda tamamen kendi kurallarını uygularlar, ceza hukukunda ise kadıların kararlarına uyarlardı.

TAŞTA TEŞKİLATINDA GÖREV YAPAN DİĞER GÖREVLİLER VE GÖREVLERİ

Muhtesip: Esnaf gruplarının sürekli denetleyerek, çarşı-Pazar düzenini sağlamakla görevliydiler.

Kapan Emini: Kapanlara gelen hububat, meyve, sebze, balık gibi ürünlerin vergilendirilmesi ve bunların adaletli bir şekilde dağıtımından sorumlu görevlilerdir.

Beytülmal Emini: Bir beldede kamuya ait çıkarları korumakla yükümlü görevli.

Gümrük ve Bac Eminleri: Kasaba ve şehirlerdeki çeşitli zanaat ve ticaret etkinliklerinin vergilerini toplamakla görevli kişilerdir.

TAŞRA TEŞKİLATINDA MEYDANA GELEN DEĞİŞİKLİKLER

  1- 18. Yüzyılda Meydana Gelen Değişiklikler:

Taşra teşkilatı giderek eski önemini yitirmeye başlamış, eyalet ve sancaklara gönderilen idareciler yerlerine gitmeyerek vekiller tayin etmişlerdir. Bu nedenle 18. yüzyılda ortaya çıkan ayanlar güçlenmeye ve yönetimle çatışmaya başlamışlardır.

Ayan: Bir bölgenin, bir kasabanın ve bir sınıfın ileri gelenleri.

İltizam usulü yaygınlaşmıştır. Bu uygulamanın sonucunda tımar sistemi bozulmuş ve tımarlı sipahiler işlerini kaybetmiştir. Bu durum eyaletlerde ve sancaklarda güvenliğin bozulmasına neden olmuştur.( İltizam Sistemi: Kanunların saptadığı vergileri yükümlülerden toplama ve devlet hazinesine aktarma görevinin, açık arttırma yoluyla yapılmasıdır.)

Tımar sisteminin bozulmasına paralel olarak topraklar boş kalmış, üretim azalmış ve ekonomik sorunlar ortaya çıkmıştır. Ayrıca eyalet ordusu önemini yitirmiştir.

  2- 19. Yüzyılda Meydana Gelen Değişiklikler:

II. Mahmut merkezi otoriteyi arttırmak amacıyla ayanlarla Sened-i İttifak antlaşmasını imzalayarak onları merkezi otoritenin altına almıştır(1808). Ancak bu belge padişahın yetkilerini sınırlandırdığı gibi ayanların varlığını da meşrulaştırmıştır. II. Mahmut Yeniçeri Ocağı’nı kaldırdıktan sonra yönetime tam olarak hâkim olmuş ve ayanlık sistemini ortadan kaldırmıştır.

Tanzimat döneminde İltizam Sistemi kaldırılarak hazine gelirlerinin toplanması amacıyla Muhassıllıklar oluşturulmuştur.

Tanzimat döneminde eyaletlerde Büyük Meclis, sancaklarda ise Küçük Meclis adı ile meclisler kuruldu. 1840 yılında Küçük Meclisin adı Sancak Meclisi, 1849 yılında ise Büyük Meclisin adı Eyalet Meclisi olarak değiştirildi.

1864 yılında Vilayet Nizamnamesi çıkarıldı. Buna göre taşra yönetim birimleri “Vilayet, Liva (Sancak), Kaza ve Köy” diye birimlere ayrıldı. Livaların yönetimi mutasarrıf'lara verildi. 1871 ‘de köy ile kaza arasına “Nahiye”, yeni bir yönetim birimi olarak girdi.